Democratie

We leven in Nederland sinds 1848 in een parlementaire democratie. Het was in dat jaar dat onder leiding van Johan Rudolf Thorbecke, wie kent hem niet, de Nederlandse Grondwet ingrijpend werd herzien. Vanaf dat moment regeerde de koning niet langer meer als alleenheerser, maar werden ministers verantwoordelijk tegenover het parlement (de Tweede Kamer). De parlementaire democratie kreeg vervolgens een ‘boost’ met de invoering van het mannenkiesrecht en evenredige vertegenwoordiging in 1917. In 1919 gevolgd door het algemeen kiesrecht voor vrouwen. Maar aan alle goede dingen komt een einde. De democratie zoals we die kennen lijkt beetje bij beetje af te brokkelen. Je hoeft geen politicoloog te zijn om dat met eigen ogen te aanschouwen. Dus de grote vraag is dan ook, heeft de democratie in Nederland nog wel toekomst?

Het compromis regeert

Veel mensen denken bij democratie aan het principe van de meerderheid bepaalt. Daar zit een kern van waarheid in, maar het is beslist niet het hele verhaal. Ons parlement bestaat uit 150 leden van de Tweede Kamer en 75 leden van de Eerste Kamer. Besluiten vinden plaats op basis van stemmingen. Een wetsvoorstel, motie of amendement, die laatste alleen in de Tweede Kamer, wordt aangenomen als de helft plus één voorstemt. Hieruit zou je kunnen afleiden dat de meerderheid de macht heeft. Echter, de Nederlandse parlementaire democratie kent een meerpartijenstelsel. Geen enkele partij in zowel de Eerste Kamer als de Tweede Kamer heeft meer dan de helft van het aantal kamerzetels en dus alleenheerschappij. Om te kunnen regeren moet er een coalitie worden gevormd tussen twee of meer partijen. De afzonderlijke partijen vertegenwoordigen ieder de belangen van hun eigen achterban. Om echter samen te kunnen regeren zullen er voortdurend compromissen moeten worden gesloten.

Trias politica

Op deze manier kan een partij die opkomt voor de belangen van een minderheidsgroepering in onze samenleving, met slechts één zetel in de Tweede Kamer, toch iets voor elkaar krijgen. En dat is de werkelijke betekenis van democratie. Een ander belangrijk aspect van een parlementaire democratie als de onze is de trias politica. Waar vroeger de macht geconcentreerd was bij één partij (lees: de koning), is die macht nu verdeeld over drie verschillende lagen. We onderscheiden de wetgevende macht, de uitvoerende macht en de rechterlijke macht.

De wetgevende macht is een gezamenlijke bevoegdheid van het parlement (Eerste Kamer en Tweede Kamer) en de regering. De uitvoerende macht ligt bij de regering. Deze bestaat uit het kabinet van ministers en staatssecretarissen samen met de koning. De rechterlijke macht wordt gevormd door onafhankelijke rechters van rechtbanken, gerechtshoven en het hoogste rechtsprekende orgaan de Hoge Raad. De wetgevende macht maakt, zoals de naam al doet vermoeden, de wetten. De uitvoerende macht voert de wetten uit en bestuurt het land. De rechterlijke macht beoordeelt of wetten goed worden nageleefd en spreekt recht bij conflicten.

Scheiding van machten

Wellicht valt je op dat de scheiding van machten in Nederland niet helemaal strikt is. Immers, ministers (uitvoerende macht) maken samen met het parlement (wetgevende macht) de wetten. Ik vermoed dat dit om puur pragmatische redenen is. Ministers en staatssecretarissen beschikken over een ambtenarenapparaat dat doorgaans buitengewoon goed is toegerust met de kennis en ervaring die nodig is om tot goede wetgeving te komen. Verder valt op dat de koning formeel zowel onderdeel van de regering (uitvoerende macht) is, maar ook de wetten tekent. Wat wel strikt onafhankelijk is in Nederland is de rechterlijke macht. En dat laatste is cruciaal voor een goed functionerende rechtsstaat.

Verkiezingen

Een ander belangrijk aspect van democratie zijn vrije verkiezingen. In Nederland kiezen we op landsniveau elke vier jaar wie de komende vier jaar onze belangen in de Tweede Kamer mogen behartigen. Daarmee hebben we rechtstreeks invloed op de samenstelling van de wetgevende macht en in meer of mindere mate op de samenstelling van de uitvoerende macht. Immers, onze volksvertegenwoordigers in de Tweede Kamer kiezen we rechtstreeks. Dat geldt niet voor onze ministers en staatssecretarissen en ook niet voor onze minister-president.

In Nederland valt er echt wel wat te kiezen. We hebben immers een grote keuze uit politieke partijen. In de Tweede Kamer zijn op dit moment (juni 2025) 15 politieke partijen vertegenwoordigd. Een van de aspecten waarop de verschillende politieke partijen zich onderscheiden is de mate van rechtstatelijkheid. Met andere woorden hoe ze invulling geven aan kernprincipes als onafhankelijke rechtspraak, scheiding der machten, grondrechten en democratische spelregels en bescherming van minderheden. Er zijn partijen die volledig respect hebben voor de rechtsstaat. Maar er ook partijen die weliswaar formeel de rechtsstaat erkennen, maar die soms een problematische houding tonen ten opzichte van onafhankelijke instituties zoals rechters of de pers. En dan zijn er tenslotte ook nog partijen die fundamentele rechtsstatelijke principes zoals onafhankelijkheid van rechters, persvrijheid of gelijkheid voor de wet ondermijnen.

Rechtstatelijkheid

Tot partijen die volledig respect voor de rechtsstaat hebben behoren D66, GroenLinks-PvdA, Volt, Partij voor de Dieren, CDA, ChristenUnie en de SP. Partijen die soms een problematische houding hebben ten opzichte van onafhankelijke instituties zijn VVD, NSC en BBB. Twee partijen die fundamentele rechtsstatelijke principes ondermijnen zijn PVV en FVD. De PVV wil artikel 1 (gelijkheid) en artikel 23 (onderwijsvrijheid) van de Grondwet schrappen. Verder bepleit de PVV een verbod op de islam wat in strijd is met godsdienstvrijheid. Bovendien zet de PVV de rechterlijke macht en de pers structureel weg als ‘links’ of ‘anti-volk’. FVD daarentegen pleegt openlijke aanvallen op de democratische rechtsorde. Verder verspreid FVD complottheorieën, delegitimeert het parlement en verzet zich tegen onafhankelijke rechtspraak en journalistiek.

Misschien toch iets om over na te denken als je op 29 oktober weer naar de stembus mag? Als democratie tenminste iets is dat je überhaupt de moeite waard vindt om te behouden.

[Engelse versie]